جلوه های تربیت در دعاهای قرآنی
بسم الله الرحمن الرحیم
عنوان: جلوه‌های تربیت در دعاهای قرآنی
پدیدآورنده: دل‌آرا نعمتی پیرعلی
چاپ شده در مجله: صحیفه مبین شماره 44 ، زمستان 1387 خورشیدی
با کمی دقت می توان به این نکته رسید که دعا صرفا خواستن امور روزانه به امید استجابت نیست و هدف اصلی دعا کردن قرار گرفتن در مسیر کمال خداوندی است. انسان با بیان کردن نیاز به خداوند به شناختی درونی از خود می رسد و این ابتدای راه کمال است؛ دعا به این ترتیب خاصیتی تربیتی و آموزشی دارد.
تعریف دعا این است که فرد فرودست از فرد برتر با حالت خضوع و افتادگی چیزی را درخواست کند و در اهمیت دعا می توان آیه ی 77 سوره ی فرقان را ذکر کرد که در آن خداوند می فرماید: «بگو اگر دعای شما نباشد پروردگارم هیچ اعتنایی به شما نمی کند.» و همچنین در آیه 60 سوره غافر دعا، همان عبادت خداوند معرفی شده و به کسی که از آن سر باز بزند وعده ی جهنم می دهد.
از اهداف تربیتی قرآن کریم، که دعا یکی از وسیله های دست یافتن به آن است، می‌توان این دو مورد را نام برد:
- رشد: در ادبیات قرآنی، رشد مقابل گمراهی قرار می گیرد و مانند هدایت استعمال می شود؛ رشد در حقیقت یک امر مرحله‌ای است که با استقامت در مسیر هدایت به دست می آید. خداوند در آیه 24 سوره کهف می فرماید: «و هر گاه فراموش كردي (جبران نما) و پروردگارت را بخاطر بياور، و بگو اميدوارم كه پروردگارم مرا به راهي روشنتر از اين هدايت كند.»
- حیات پاک: یکی از اهداف اصلی تعالیم قرآنی، پویایی زندگی مومنانه و معنوی است. حیات پاک در حقیقت چیزی جدا از زندگی معمولی است و به معنای این است که انسان قلبش را متصل به خدا ببیند و غیر از خدا چیزی نخواهد و غیر از خدا از کسی نترسد. خداوند در آیه 97 از سوره نحل فرموده است: «هر كس عمل صالح كند، در حالي كه مؤ من است، خواه مرد باشد يا زن، به او حيات پاكيزه ميبخشيم، و پاداش آنها را به بهترين اعمالي كه انجام دادند خواهيم داد.»
در ادامه به بیان چند روش که در دعاهای قرآنی برای تربیت روحی انسان به کار گرفته شده است می پردازیم:
اعطای بینش:
مشخص است که دریافت های باطنی انسان و آنچه می اندیشد در رفتارش تاثیر دارد. خداوند متعال با قرار دادن دعاهای مختلف در قرآن قصد دارد تلقی انسان از خدا، جهان و انسان را ترتیب خاصی ببخشد و نوعی بینش در ذهن انسان بکارد. برای مثال قرآن کریم در آیه 128 سوره بقره دعای حضرت ابراهیم و فرزندانش را اینگونه بیان نموده است: «پروردگارا! ما را تسليم فرمان خود قرار ده و از دودمان ما امتي كه تسليم فرمانت باشد به وجود آور، و طرز پرستش خودت را به ما نشان ده، و توبه ما را بپذير، كه تو تواب و رحيمي.»
این دعا در بطن خود مفهوم مسلمان بودن را، جدای از اسلام آوردن به زبان، تسلیم بودن واقعی در برابر خداوند اعلام می کند و اهمیت دریافت شیوه‌ی بندگی از خود خداوند را به ما نشان می دهد و توبه پذیری خداوند، که گزاره‌ی مهمی در بینش اسلامی است را ذکر می کند. خواندن این دعا و تأمل در آن، بینش مذکور را در ذهن انسان قرار می دهد.
اسوه‌سازی:
اسوه سازی به معنای ارائه ی الگوهای علمی به منظور تاثیرگذاری بر فرد است به شکلی که انسان از رفتار شخصیت‌های واقعی با هدف تربیت روحی خویش، نمونه برداری کند. حضرت ابراهیم به عنوان یک نمونه دینی که در قرآن معرفی شده است، بعد از اینکه به فرمان خداوند خانه‌ی کعبه را همراه با فرزندش بازسازی می کند، اینگونه دعا می کند: «... اى پروردگار این خدمت را از ما بپذير كه در حقيقت تو شنواى دانايى» (127 / بقره)
ابراهیم نبی چنان خضوعی در برابر خداوند دارد که زحمت های جسمی برای بازسازی کعبه را هیچ می انگارد و درخواست پاداش از خداوند نمی کند و تنها خواسته‌ی او پذیرفته شدن و رضایت خدا برای این کار است. بدین ترتیب این دعا برای انسان یک الگوی رفتاری در شیوه ی دعا کردن می سازد.
بیان نتایج اعمال:
انسان ذاتا دارای احساس مسئولیت راجع به اعمال و رفتار خویش است و تاثیر گذاری خویشتن بر جهان اطراف را مشاهده می کند. قرآن با بیان نتایج رفتارها در تربیت روحی انسان می کوشد. مانند آیه 106 و 107 سوره مومنون که با ذکر دعای گناهکاران در جهنم ما را از نتیجه اعمال خویش آگاه می کند و از چنین پایانی بر حذر می‌دارد:
«مي گويند: پروردگارا! شقاوت ما بر ما چيره شد و ما قوم گمراهي بوديم * پروردگارا! ما را از آن بيرون بر، اگر بار ديگر تكرار كرديم قطعا ستمگريم (ومستحق عذاب).»
تبشیر:
مژده‌دادن به پاداش هایی که انسان در ازای اعمال نیک خود دریافت خواهد کرد، یکی از روش های قرآن کریم برای تربیت انسان است. قرآن کریم در دعاهای مختلف با تبشیر و تاکید بر استجابت دعاها انسان را به مهربانی خداوند مطمئن می سازد. تمامی دعاهایی که در قرآن به اجابت رسیده‌اند در کنار آیه 60 سوره غافر (پروردگار شما گفته است مرا بخوانيد تا (دعاي) شما را اجابت كنم) به انسان اطمینان می دهند که دعاهای او توسط پروردگار پذیرفته خواهند شد و در نهایت به وسیله‌ی ارتباط با خداوند و نیایش، به تربیت روحی می‌رسد. برای مثال دعای اصحاب کهف که مستجاب شد و آنها از شر ظالمان حفظ شدند؛ این دعا در آیه دهم از سوره کهف ذکر شده است: «زمانی را بخاطر بیاور که آن جوانان به غار پناه بردند و گفتند: پروردگارا ما را از سوی خودت رحمتی عطا کن و راه نجاتی برای ما فراهم ساز.»
اصحاب کهف در آن شرایط دشوار به خداوند توجه داشتند و نجات را از او خواستند که البته اجابت شد.
نتیجه گیری:
دعا، جدا از اینکه عبادت خداوند متعال است و راه شناخت و ارتباط با اوست، یک وسیله از راه‌های تربیتی قرآن به شمار می رود. خداوند در ضمن دعاهای قرآنی هم حقیقت دعا را که عبودیت است، معرفی می کند و هم به اهداف تربیتی خود برای انسان می پردازد. خواندن دعاهای قرآنی و اندیشیدن پیرامون آنها بر رفتار انسان با خود، دیگران و محیط تاثیر می گذارد و انسان با اهتمام به این دعاها، در راستای اصلاح خود و اجتماع بشری قدم بر می‌دارد.
